Stara planina oduzima dah svojim prirodnim bogatsvom – i biljni i životinjski svet i jedinstveni prizori kojima se hrane oči duša gde god se pogleda! I u tom moru zdrave prirodne sredine, ljudi koji su vekovima živeli sa njom, hranili i telo i dušu od nje i tkajući čuveni Pirotski ćilim tkali i tradiciju koja danas privlači sve više turista u staroplaninska sela, kako onih domaćih koji do nedavno za Staru planinu tek jedva da su čuli, ali i onih iz dalekog sveta do kojih je dopro glas o skrivenom blagu ovih krajeva.

I upravo u tim selima čete se odmoriti od svih avantura, a domaćini vam ponuditi čuveni sir, kačkavalj, vodu koja ovde ima onaj iskonski ukus, ali i rakiju, med… Tu ćete probati i gurmanluke kakvih drugde teško da ima: i peglanu kobasicu i sarmice u lipovom listu, neponovljive pite i banice, staroplaninsko jagnje na ražnju, u vurmi ili pod sačem… I to samo za početak, jer je lista specijaliteta, a zavisno i u koje doba godine dođete, podugačka!

Gosti sela svakako će videti i unikatne ćilime ali i grnčariju po kojim aje ovaj kraj nadaleko poznat.

Izvor i fotografije: https://www.topirot.com

Gostuša

U podnožju Stare planine, ispod prostrane visoravni “Belan”, u blizini Zavojskog jezera, udaljeno 25 kilometara severoistočno od Pirota nalazi se selo Gostuša. Jedinstveno je po arhitekturi: kuće su nicale tako štosu majstori ređali kamen i drvo, bez ikakvog maltera, blata ili nekog drugog vezivnog materijala.

Selo leži na obalama Gostuške reke, načičkano bez ikakvog reda, sa kućama pokrivenim kamenim pločama.

U blizini sela postoje ostaci nekadašnjeg utvrđenja iz rimskog perioda, tako da ovo naselje spada u najstarija naselja u pirotskom kraju.

U selu postoji crkva Svetog Jovana Krstitelja, obnovljena 1835. godine, a sagrađena je na temeljima starijeg hrama.

Selo Pakleštica

Na prelepim obroncima Stare planine, u Donjem visoku, pored Zavojskog jezera na 23 km severoistočno od Pirota smešteno je ovo planinsko selo.

Selo je po predanju nastаlo za vreme turske vladavine.

Od samog sela reka Visočica stvara akomulaciju HE Zavoj. Samo selo je idealno za lovce i ribolovce, naravno i ljubitelje prirode koji vole šetnju kroz ovakve predele.

Na 3 km iznad sela počinje kanjon u dužini od oko 2,5 km Vladikine ploče.

U samom selu se nalazi crkva Sv.Arhangela Mihaila iz 19 veka.

Selo Gradašnica

Selo Gradašnica se nalazi na 3 km severoistočno od Pirota na obroncima Stare planine u dolini Gradašničke reke. Legenda kaže da je najstarije naselje u čitavom kraju.

Nekada je tu postojalo 25 vodenica, dok danas radi samo jedna.

Tragovi postojanja izvora Dag-banjice vode poreklo još u antičko doba kada je služilo kao lečilište.

U centru samog sela nalazi se crkva Sv.Bogorodica sagrađena u prvoj polovini 19.v.

Selo Temska

Severozapadno od Pirota, na udaljenosti od 15 km, drugo po veličini u pirotskom kraju nalazi se selo Temska.

Smešteno je u podnožju Stare planine. U okolini Temske postoje tragovi naselja iz rimskog doba, kao i srednjevekovna tvrđava i manastir Svetog Đorđa iz 14. veka, u narodu poznatiji kao “Temački manastir”.

Selo je dobilo naziv po srednjevekovnom gradu Temsko, koji je tu postojao. Na oko 5 minuta hoda od sela nalazi se bigreni kamen koga na dva dela deli potok, a na oko 4 km od sela nalazi se prelep vodopad Bukovački dol  na istoimenom potoku, kao i odmaralište HE Temac.

Kada govorimo o manifestacijama u selu Temska, počev od 2008.god održava se Međunarodni naučno istraživački kamp Stara planina, koji okuplja preko 200 učesnika, studenata i mladih istraživača različitih profila.

Takođe, ono po čemu se selo Temska izdvaja jeste i Festival staroplaninskih jela, koji se održava u sklopu kampa.

Selo Topli Do

Selo Topli Do,od Pirota je udaljeno 33 km i najbliže je selo vrhu   Midžor (2.169m). Nalazi se u Parku prirode Stara planina. Samo selo  zadržalo  je u mnogome svoj izgled u arhitekturi od pre 100 godina i kao takvo sigurno predstavlja jedno oa najautentičnijih sela na Staroj planini.

Na samo 7 km od sela nalazi se vrh Babin zub (1.759 m) i poznato skijalište Jabučko ravnište na Staroj planini.

Do sela se dolazi iz pravca sela Temska i prolazi se kroz kanjon reke Temštice (“Mali Kolorado”) zasigurno jedan od najlepših i najatraktivnijih kanjona ovakvog tipa u Srbiji.

Ono po čemu se Topli Do i njegova okolina izdvajaju od ostalih staroplaninskih sela jeste bogatstvo vodopadima, po mnogo čemu jedinstvenim u Srbiji. Posebna atrakcija na oko 4 km od sela je Piljski vodopad – 64 m. Na oko 8 km od sela se nalazi i drugi interesantan vodopad, Kurtulski vodopad – 27m.

Selo Visočka Ržana

Selo Visočka Ržana, nalazi se na 27 km od Pirota, u  centru Gornjeg Visoka na sastavu Dojkinačke i Slavinjske reke.

Selo ima takav položaj da se relativno brzo može stići do sela koja se nalaze u njegovom neposrednom okruženju.

Na 3 km od sela, u delu vikend naselja Vrelo nalazi se manastir Presvete Bogorodice obnovljen na starim temeljima 1853.g, a od 1984.g. je pod zaštitom države.

Selo Slavinja

Do sela Slavinja se dolazi za oko 45 min automobilom od Pirota. Nalazi se na 32 km istočno od Pirota i leži na krajnjem zapadnom delu Gornjeg Visoka u podnožju stenovitog i neprohodnog Vidličkog masiva na teritoriji Parka prirode “ Stara planina”.

Po predanju ovo je jedno od najstarijih naselja u Visoku i u toku svog postojanja nekoliko puta je menjalo lokaciju, da bi pre četiri veka konačno ustalilo na maloj zaravni pored Rosomačke reke, bogate rečnim rakom i ribom. Posebno je rosomačka reka bogata endemičnom vrstom potočne pastrmke.

Na dvadeset minuta hoda od samog sela Slavinja (iz centra sela) nalazi se lokalitet   “Slavinjsko grlo” u klisuri Rosomačke reke.

Prolazak kroz kanjon moguć je jedino kroz samu reku.

U selu je crkva Svetog Đorđa iz 16.veka, mada se ne zna pouzdano vreme njene gradnje, a živopisana je 1844. godine.

Selo Jelovica

Do staroplaninskog sela Jelovica se dolazi za oko 45 min automobilom od Pirota. Nalazi se na 33 km severoistočno od Pirota na masivima Stare planine, u dolini Jelovičke reke, na teritoriji Parka prirode Stara planina.

To je omanje selo i poslednje je naselje prema granici sa Bugarskom.

U samom selu se nalazi crkva Sv. Trojice iz  19 veka. Iznad sela na 6 km nalazi se područje Široke luke, stanište bukve i bogat lovni rezervat.

Tok Jelovičke reke bogat je potočnom pastrmkom i rakovima.

Na 1,5 km ispred sela u području vikend naselja Vrelo nalazi se i prirodan fenomen Jelovičko Vrelo, dubine preko 50 metara i ono što ga čini posebnim je njegovo presušivanje jedanom godišnje na nekoliko sati i to u približno istom vremenskom intervalu u toku avgusta meseca.

Na 5 kilometara od sela u pravcu bugarske granice, u predivnom predelu i ambijentu Stare planine nalazi se lovački dom JP „Srbija šume“.

Selo Rsovci

Do sela Rsovci se dolazi za oko 35 min automobilom od Pirota. Selo Rsovci je još jedno od gornjevisočkih sela u podnožju Stare planine, na levoj obali reke Visocice. Nalazi se na 24 km istočno od Pirota na teritoriji Parka prirode “Stara planina”.

Na 2 km od sela nalazi se manastir Sv.Ilije iz 19 veka dok na 5 minuta laganog hoda preko reke Visočice, u centru sela, u pećini koja se nalazi u podnožju brda Kalik nalazi se crkva Sv. Petra i Pavla 13 v. sa jedinstvenom freskom u hrišćanstvu, gde je Isus prikazan kao mlad i ćelav.

Posebna prirodna atrakcija klisura “Vladikina ploča” nalazi se na 40 minuta pešačenja ispod samog sela odnosno na oko 2 km od sela. Dužina klisure je 3 km kroz koju teče reka Visocica. Litice klisure se uzdižu preko 200 m od nivoa reke.

Klisuru karakteriše bogatstvo flore, faune, raznih sedimentnih ostataka iz različitih vremenskih perioda kao i veći broj pećina na visini od 86 m od rečnog korita.

Do ovih pećina se dolazi isključivo pešice i obavezno u pratnji nekog od lokalnog stanovništva,vodiča ili planinara. Još uvek je ovaj deo pećina neistražen.

Selo Dojkinci

Do staroplaninskog sela Dojkinci dolazi se za oko 45 min automobilom od Pirota. Selo Dojkinci se nalazi 38 km na severoistočno od Pirota na teritoriji Parka prirode “Stara planina”.

Na 1 km ispred sela nalazi se crkva Sv.Nikola iz 15 v. Kroz selo protiče planinska Dojkinačka reka bogata pastrmkom. U priličnoj meri selo je zadržalo izgled od pre 150 godina.

Samo selo karakterišu mnogobrojni starinski objekti u etno stilu koji su danas van funkcije kao što su ambari, kuće, plevnje sa svojim specificnim arhitektonskim obeležjem.

Na 4,5km od sela nalazi se vodopad Tupavica visine oko 15 m. Na određenoj udaljenosti od samog sela nalaze se strogi prirodni rezervati do kojih se dolazi pešice.

U okolini samog sela postoje 7 vodenica od kojih neke i danas rade.

Sukovo

Selo  Sukovo  nalazi se u jugoističnom delu  Pirotske kotline, 18 kilometara od grada, na levoj obali reke Jerme.

Selo spada u tip razbijenih sela, sastavljeno  od  više  mahala. Leži na nekoliko brežuljaka, na  ograncima  Vlaške planine.

Locirano je pored  nekadašnjih  karavanskih  puteva i postojalo je u vreme Rimljana.

***Ovaj tekst deo je projekta sufinansiranog sredstvima Grada Pirota. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.