Na putu prema selu Donje Romanovce nalazi se staro građansko groblje sa Hramom Svetog Pantelejmona, koji je izgrađen 1923. godine, na temeljima starog manastira koji se tu ranije nalazio.

Oslikan je 1925. godine. Ikonostas koji vidimo je radio Đorđe Zografski. Temelji starog manastira su bili srušeni. Manastir je bio posvećen Svetom Romanu. Bio je iz vremena turskog perioda. Tačan datum i podatke po tom pitanju nemamo.Ali se zna da je ovaj prostor bio izuzetno naseljen I da je stanovništvo koje je ovde živelo bilo srpskog porekla. Pre dolaska Turaka, imali su svoje utvrđenje ovde. Staro Inogošte koje je bilo centar i tvrđavu. Međutim, dolaskom Turaka i tadašnjim borbama, oni su ovaj prostor uzgubili. Podaci nama kažu da su Turci to Inogošte i tu tvrđavu srušili to temelja, i manastir iz osvete, zato što su imali ogromne gubitke na ovim prostorima. Tako da ova crkva nastavlja tradiciju i istoriju koja je bila vekovima unazad. Znamo da su Turci došli 1454. godine, ali tačne podatke nemamo po tom pitanju. Imamo krst koji je poklon preduzimača iz Crne Trave, na kome piše da je posvećen crkvi Svetog Romana, odnosi se na manastir na čijim temeljima je sadašnja crkva sagrađena, kaže starešina Hrama Svetog Pantelejmona protojerej Milenko Pijevac.

Po manastiru je današnje selo dobilo ime. Manastir je imao prostranu šumu na Vardeniku. Nju su kasnije prisvojili doseljeni surdulički Arbanasi i Sulejman-beg, vlasnik čiflika u Donjem Romanovcu.

Današnje Donje Romanovce nije mnogo staro naselje. Osnovali su ga doseljeni srpski rodovi oko sredine 19. veka.Osnivači sela bili su preci današnjih rodova: Belkovića, Pavlovića, Anđelkovića, Stanojevića, Bogdanovića i Đorđevića. Kasnije su se doselili drugi seoski rodovi. U 19. veku, i to uglavnom pred kraj turske vladavine, vlasnik Donjeg Romanovca bio je pomenuti Sulejman-beg, živeo je u Vranju. Za Sulejmana- bega priča se da je bio sin Husejin-paše.

Na severozapadnom delu starog surduličkog građanskog groblja postojalo je Srpsko ratničko groblje.

Na poziciju vojničkog groblja u okviru građanskog groblja u Surdulici ukazuju dokumenti nastali u periodu između dva svetska rata, koji se čuvaju u fondovima Arhiva Jugoslavije. Prema podacima iz arhiva, na groblju se nalazilo 26 grobova srpskih vojnika. 

Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš uradio je studiju graditeljskog nasleđa Surdulice, takođe i studiju zaštite ratnih memorijala Opštine Surdulica, Njime je obuvatio sve ono što je do tog trenutka mogao da nađe, kao važno i kao interesantno da se sačuva za buduća pokoljenja, jer sistematska istraživanja na prostoru Surdulice, iako su sprovođena, ona su rađena šezdesetih godina 20. veka.Došlo je vreme da se sačuva ono što je ostalo, na ovaj način prvo kroz studiju zaštite, a zatim kroz konzervatorsko-restauratoske radove, koji će se obavljati na najugroženijim spomenicima, odnosno na najugroženijim objektima graditeljskog kulturnog nasleđa Surdulice.Staro groblje u Surdulici je bitno iz više razloga. Jedan od njih je zato što se na njemu nalazi srpsko vojničko groblje, jer su se na prostoru Vlasine, koja je deo surduličke opštine, vodile velike bitke od 1913. Do 1915. Godine. Deo vojnika koji je nastradao na tom delu fronta sahranjen je na starom surduličkom groblju. To je groblje koje vodi ka Donjem Romanovcu.Tu se nalazi i ta crkva Svetog Pantelejmona. Na starom groblju su inače pronađene kosti surduličkih mučenika, koji su pobijeni za vreme bugarske okupacije. Surdulica je bila veliko stratište srpskog naroda, vršene su egzekucije nad uglavnom civilima od strane bugarskih vojnih formacija. Deo tihkostiju koje su pronađene su spletom različitih vojnih okolnosti bile sklonjene na tom starom surduličkom groblju. One su kasnije pronađene I vraćene su na mesto na kome treba da budu – a to je Spomen kosturnica u Surdulici, kaže istoričar Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš Đorđe Stošić. 

Aprila 2009. godine na starom surduličkom groblju, pri izgradnji porodične grobnice, na dubini od jednog metra, pronađen je deo kostiju surduličkih mučenika, koje su u decembru 2009. godine prebačene u Crkvu Svetog Pantelejmona na groblju. Na mesto gde su pronađene kosti postavljena je spomen ploča.

Osim skice mesta na groblju gde su sahranjeni vojnici, koja se čuva u Arhivu Jugoslavije i popisa poginulih i umrlih u toku ratnih operacija na Vlasini, ne postoje precizniji podaci. Na terenu se ne primećuju tragovi srpskihratničkih grobova i njihovih obeležja, osim nekolikomogućih spomenika dislociranih sa originalne pozicije.

Zato je važno da se stalno podiže svest kod ljudi o istorijskom značaju ovog mesta.

Još jedan od načina da se istorija sačuva jesu istraživanja.

Volim da istaknem da je Surdulica grad koji ima zaista viševekovnu tradiciju. Na teritoriji Opštine Surdulica je mnogo značajnih objekata koje treba sačuvati. Upravo putem davanja sredstava udruženjima koja se bave očuvanjem tradicije, stalnim učešćima na konkursima lokalne samouprave ka ministarstvima vezano za sredstva koja su za nas kao male sredine neophodna za ulaganje u infrastrukturu, mi činimo sve. Sa svime što raspolažemo imamo samo jedan zajednički cilj – da očuvamo Surdulicu I da zaista Surdulica postane izbor naše dece, kao što je I naš izbor, kaže predsednica Opštine Surdulica Aleksandra Popović. 

Prema merama zaštite ovog prostora, koje je propisao Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš, potrebno je dakle, istraživanje groblja i nadgrobnih spomenika, kako bi se dobili potpuniji podaci o postojanju i lokaciji srpskog ratničkog groblja i broju sačuvanih nadgrobnih spomenika iz perioda oslobodilačkih ratova. Spomenike srpskog ratničkog groblja koji eventualno budu pronađeni potrebno je popisati i dokumentovati. Ukoliko se pronađu nadgrobni spomenici koji ukazuju na ratničko groblje, onda bi trebalo obezbediti uslove za njihovo čuvanje i trajnu zaštitu.

Takođe, mere propisuju i postavljanje spomen obeležja I odgovarajuće uređenje prostora za koji se pretpostavlja da je u njemu bilo srpsko ratničko groblje.

Ukoliko se pronađu spomenici, potrebno je da se očiste i zaštite na odgovarajući način, nakon toga i prezentuju u okviru groblja. Sve to u skladu sa značajem i spomeničkim vrednostima ovog prostora.

Tako će istorija ostati upamćena, ali i nasleđene kulturne vrednosti.

***Ovaj projekat sufinansiran je sredstvima Opštine Surdulica. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.